بررسی تحولات درزمانی تعاریف عرفان و تصوف بر اساس متون نثر صوفیه تا سدۀ سیزدهم هجری

عرفان و تصوف اسلامی، میراث معنوی تمدن اسلامی است که از بدو پیدایش تاکنون تحولات بسیاری یافته و به سبب عوامل درونی انشعاب­های فراوانی درآن ایجاد شده ­است. یکی از مهم­ترین عرصه های ظهور این انشعاب­ها در تعاریفی است که مشایخ و صوفیان از تصوف و عرفان ارائه داده­اند. در این پژوهش سعی ­می­شود به شیوۀ تحلیل محتوا، و رویکرد درزمانی، با مطالعۀ­ کتب معتبر نثر صوفیانۀ فارسی از ابتدا تا سدۀ سیزدهم هجری و استخراج و دسته­بندی تعاریف، سیر تحولات این تعاریف در سده­های مختلف بررسی ­شود. این مقاله مشخص­می­کند که گذر زمان چه تغییراتی در تعاریف عرفان و تصوف ایجاد کرده و همچنین عوامل ایجاد تفاوت­ها در تعاریف را بررسی­می­کند. با دسته­بندی و بررسی درزمانی تعاریف، می­توان­ گفت در تعاریف ارائه­ شده در طول این سده­ها قطعاً همیشه شش محور اساسی مورد توجه­ بوده ­است که ریاضت، تصفیۀ درون، مباحث نظری، دشواری تعریف، مقایسه با دیگر نحله ها و نتایج سلوک از آن ­جمله­اند؛ اما توجه به محورهای تعاریف در سده­های مختلف یکسان نیست؛ به­ گونه­ای­ که مثلاً محور نتایج سیر سلوک در سده های چهارم، هشتم و نهم هجری بیشتر مورد توجه ­بوده ­است؛ درحالی­که در دیگر قرن­ها کمتر بدان توجه ­شده‎ که این امر خود معلول عوامل زمانی است.